Felsztyn - Kościół pod wezwaniem Św. Wojciecha

Felsztyn

Kościół pod wezwaniem Św. Wojciecha

foto: wikipedia

Felsztyn albo Fulsztyn, miasteczko w pow. proskurowskim u źródeł Smotrycza, o wiorst 25 odległe od miasta powiatowego i stacyi kolei żelaznej odeskowołoczyskiej Proskurów, o wiorst 15 od stacyi tejże drogi Czarnyostrów, 18 od Jarmoliniec. Mieszkańców 2994, w tej liczbie żydów 2220, szlachty 16, reszta włościan przeważnie katolików. Domów mieszkalnych 310, z nich włościańskich 125, żydowskich 185, po większej części drewnianych; po środku murowany piętrowy ratusz. Kościół murowany parafialny, pięknej arhitektury. Par. liczy 6240 wiernych. Cerkiew pod wezwaniem N. P. Maryi z 946 parafianami, posiada 53 dz. ziemi. Jest tu zarząd gminny i policyjny stan; poczta i sąd pokoju w Jarmolińcach. Felsztyn posiada ziemi w ogóle 1663 dz. , z tego do włościan należy 680 dz. , obywatelskiej 973 dz. ; ziemia urodzajna, czarnoziem, miejscami są pakłady torfu, lecz lasu i kamienia niema zupełnie. Na Smotryczy są tu dwa małe młyny. Oprócz niedzielnych targów co 2 tygodnie, są 3 doroczne jarmarki 21 stycznia starego stylu na Śtą Agnieszkę, na Rachmana we 3 tygodnie po Wielkiejnocy, i na Zielone święta; jarmarki te bywają bardzo ożywione; blizkość granicy sciąga kupców z Galicyi i z sąsiednich okolic, dla zakupienia zboża, koni, które tu sprowadzają nawet z odległych gubernij rossyjskich, wołów z Bessarabii i Ukrainy. Według wykazów rządowych, ogólny obrót na tych jarmarkach jest z górą 100000 rs. Felsztyn ma aptekę, doktora, do 40 sklepów, 175 różnych rzemieślników i cegelnię. Felsztyn założył Mikołaj Herburt, podkomorzy haliokl, jak to świadczy przywilej Stefana Batorego, dany w Lublinie 23 sierpnia 1584 r. , pozwalający temuż Mikołajowi Herburtowi, w dziedzicznej wsi swej Dobroszczanach bezwątpienia dzisiejsza Dobrogoszcz, o wiorst 3 odległa, nad błotami z których się sądzy Smotrycz, wystawić zamek drewniany, zbudować miasto, nazwać je od roddzinnej swej majętności Fulsztynem. Baliński Staroż. Polska. Tenże sam król obdarzył mieszkańców prawem magdeburskiem, jarmarkami na 3 króle, na Stą Trójcę, targami co poniedziałki, i uwolnił ich od podatków i ciężarów. Około 1594 r. pobudowany został kościół drewniany pod i wezwaniem ś. Wojciecha i uposażony odpowiednim funduszem. Felsztyn kilkakrotnie był przez Tatarów niszczony a w 1615 roku chan rozłożył się tu taborem, i stąd niszczył kraj w różnych kierunkach. Po Herburtach część ich fortuny Kupin, Krzemienna, Łysowody z Zuzanną z Fulsztyna przeszła do Stadnickich, Felsztyn zaś z okolicznemi wsiami dostał się żonie Jana Herburta, urodzonej Ka linowskiej, i odtąd jakiś czas w ich rodzie po zostawał. Z mocy traktatu żurawińskiego Mater. do dziejów Polski 1847 str. 163 w 1680 r. Felsztyn dostał się Turcyi; granica przechodziła polami jego a kopce graniczne dotąd się zachowały, według wskazań Lele wela. W tym jednak czasie uległ takiemu zniszczeniu, że kiedy Jan Strzemęski h. Lu bicz, rotmistrz choręgwi pancernej, natenczas dziedzic Fulsztyna, odbudowawszy kościół, jak się wyraża w swej erekcyi, niemogąc od szukać pierwotnej Herburtowskiej fundacyi, obdarza kościół i proboszcza grantem w miasteczku i naznacza dziesięcinę z sąsiedniej wio ski Moskalówki. W 1729 r. Fulsztyn wraz z 12 okolicznemi wsiami, 17 lutego, w grodzie trębowelskim, tenże Strzemęski odprzedał Berhardowi Leszczyc Grabiance. Rodzina Grabianków szczególnie opiekowała się Fulsztynem; buduje zamek obronny w sąsiedniej wsi Rajkowcach, w którym, według miejscowej tradycyj, miała się zwycięzko bronić Maryan na z Kalinowskich Grabianczyna żona Józefa Grabianki od napadów hajdamaków. Taż Grabianczyna w 1753 r. w obrębie zamczyska felsztyńskiego wzniosła budowle z kamienia i ciosu dzisiejszego kościoła i wzbogaciła go rozmaitymi funduszami, założyła szpital na 12 łóżek, parafialną szkołę i t. p. Mąż jej Józef Grabianka, podczaszy latyczowski, nadał różne przywileje mieszkańcom Fulsztyna; jeden z nich na pergaminie z pieczęcią zachował cech szewski i po tylu latach i zmianach pobiera dotąd po 3 grosze od przybyszów za każdą parę butów, sprzedanych podczas targów i jar marków. Syn ich Tadeusz Grabianka, staro staliwski, twórca sekty awiniońskiej, głoś ny w swym czasie mistyk, zrujnowawszy swą fortunę, sprzedał połowę Felsztyna z Rajkowcami Onufremu Morskiemu, kasztelanowi kamienieckiemu w 1781 r. , w krótce jednak po rozbiorze kraju, ten odprzedał go nazad Teresie ze Stadnickich Grabianczynie, starościnie liwskiej. Morski i starościna Liwska ostate cznie kościół wykończyli i upiększyli a w 1791 r. 26 lipca pod wezwaniem Boskiej Opatrzności poświęcił go biskup kamieniecki Krasiński. Odtąd Felsztyn zostaje ciągle w rodzinie Grabianków. Martyna Grabianczanka wniosła go w dom Czarneckich; obecnie należy do Martyny z Mysłowskich Zieleniewskiej. Z zamku da wnego Herburtów pozostały do dziś wały ziemne obok kościoła. (SGKP)

Podobnie jak w innych miasteczkach podolskich, stał tu drewniany zamek, wielokrotnie zdobywany przez Tatarów (obok przebiegał Czarny Szlak). Były tu i ratusz, i cerkiew, i karczma. Ludność – przeważnie pochodzenia żydowskiego (całkowicie wyniszczona w 1942 roku), polskiego i ukraińskiego. Wydawałoby się że nie ma tu nic nadzwyczajnego. Gdyby nie olbrzymi barokowy kościół św. Wojciecha, dominujący nad centrum miasta. W XVIII wieku, gdy Felsztyn przeszedł do rodziny Grabianków, zaczęła budować go Marianna z Kalinowskich Grabiankowa. Według legendy była kobietą niezwykłą, bo niedługo przed założeniem kościoła (a razem z nim szkoły i szpitala) udało się jej obronić przed hajdamakami zamek w sąsiednich Rajkowcach.

Mężem pani Marianny był podczaszy latyczowski Józef Kajetan Grabianka, mieli syna (prawdopodobnie jedynaka) Tadeusza, przyszłego starostę lwowskiego i znanego mistyka na skalę europejską. Dzięki matce całe dzieciństwo i młodość spędził we Francji, a do domu powrócił dopiero po śmierci ojca w 1759 roku. Umiarkowanie interesował się polityką i często podróżował po Europie. Wiele czasu spędzał w swych majątkach, a zimy – w miastach (miał swoje kamienice we Lwowie i Kamieńcu). Podczas jednej z podróży poznał dwóch przedstawicieli zakonu iluminatów bawarskich. Byli to Antoine Joseph Pernety i Ludwik Józef Filibert Morveau. Szybko podołał dzięki nim kolejne stopnie wtajemniczenia i stał się wśród iluminatów wybitną postacią znaną pod pseudonimem „hrabia Ostap”.

Z Morveau i hrabią Cagliostro pan Tadeusz prowadził badania alchemiczne w rodowym majątku w Rajkowcach i cały wolny od zajęć czas spędzał na poszukiwaniu „kamienia filozoficznego”. Wszystko to, naturalnie, nie cieszyło rodziny, a nawet doprowadziło do zerwania stosunków z krewnymi. W 1781 roku Tadeusz Grabianka oddał połowę Felsztyna i Rajkowce kasztelanowi kamienieckiemu Onufremu Morskiemu, a po trzech latach wziął rozwód z żoną Teresą ze Stadnickich. Potem opuścił Rzeczpospolitą na zawsze i osiadł we francuskim Avignionie, gdzie założył własną lożę „Nowego Izraela” i niebawem został ogłoszony jej „królem”.

Popularność awiniońskich iluminatów była tak wielką, że pozwoliła uniknąć prześladowań inkwizycji i, nawet, jakobinów. Ale „król” Grabianka zdecydował się na opuszczenie Francji w 1799 roku w obawie przed Napoleonem. Przez jakiś czas przebywał w Galicji, potem przeniósł się do Petersburga, gdzie przeżył wzlot popularności. Wszystko jednak skończyło się dla niego wraz z wybuchem wojny Rosji z Napoleonem: w 1807 roku został oskarżony o szpiegostwo na rzecz Francji i osadzony w twierdzy Piertopawłowskiej. Tam zmarł nie doczekawszy się sądu.

Ale co z Felsztynem i jego kościołem? Zupełnie pochłonięty alchemią i mistyką, pan Tadeusz w ogóle nie zwracał uwagi na świątynię. Kościół stał (prawdopodobnie) przez jakiś czas niedobudowany. Nowy właściciel majątku, pan Morski, wkrótce po nabyciu Felsztyna, znów odsprzedał go Teresie ze Stadnickich Grabiankowej, która dokończyła budowę świątyni w 1791 roku. Ona też sfinansowała ukończenie murowanego klasztoru dla karmelitów bosych w pobliskim Kupyniu. Felsztyńską świątynię p.w. Opatrzności Bożej konsekrował biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński.

Minęło ponad stulecie i felsztyński kościół nie mógł już pomieścić wszystkich wiernych – do parafii należało 30 wiosek i 8500 wiernych. Dzięki ich ofiarności proboszcz Antoni Troszczyński rozbudował świątynię w 1905 roku – wystawione zostały boczne rozległe nawy. Prawdopodobnie wtedy kościół otrzymał nowe polichromie i organy. Życie religijnej wspólnoty zakończyło się, gdy bolszewicy w 1933 roku oddali świątynię pod magazyny gorzelni, a z czasem otwarto tu kino i dom kultury. W tym okresie prawdopodobnie została zrujnowana również drewniana cerkiew uspieńska (Zaśniecia NMP) z XVII wieku.

Podczas wojny Niemcy zwrócili kościół katolikom, władze po wojnie długo nie odważały się znów go zamknąć. Jednak z początkiem represji antyreligijnych w latach 50. kościół zamknięto ponownie. W świątyni urządzono magazyn nawozów sztucznych i sprzętu brygady traktorowej. Nawozy i detergenty szybko zniszczyły ściany i polichromię, znikły organy. Wiernym, którzy jednak w tajemnicy gromadzili się na modlitwy w domu jednej z parafianek, udało się uratować obraz Matki Bożej i krzyż.

Gdy nadeszła pierestrojka, w 1988 roku katolikom zezwolono na wystawienie skromnej kaplicy, ale wkrótce zwrócono im kościół. Jego gruntowny remont pod okiem ks. Wiktora Tkacza trwał cztery lata, po czym biskup kamieniecko-podolski Jan Olszański poświecił świątynię. Wybudowaną kaplicę oddano prawosławnym. W tym czasie mieszkańcy miasteczka zwrócili się z prośbą do władz, aby przywrócono historyczną nazwę miejscowości – Felsztyn. Jednak prośba nie została uwzględniona.

Od 2000 roku proboszczem był tu o. Jarosław Gąsiorek, a od 2013 – ks. Piotr Główka. W 2009 roku biskup kamieniecki Leon Dubrawski otworzył przy felsztyńskiej parafii centrum ruchu „Światło – Życie”, które od tego czasu prowadzi aktywną ewangelizację i rekolekcje. (Kurier Galicyjski)

MIEJSCOWOŚCI:

Andrzejkowce, Bosowka, Bozulińce, Chmielówka, Dobrohorszcze, Felsztyn (Fulsztyn), Fulsztyńska Jurydyka, Gieletyńce, Klimkowce, Korytna, Kudryńce, Matwijkowce, Moskalówka, Muczulińce, Naftułówka, Nemeczyńce, Nowy Świat, Oleszkowce, Pawlikowce, Rajkowce, Rososze, Trościaniec, Warowce, Werchowce, Wolica, Wołkowce Niższe, Wołkowce Wyższe, Wychwatyńce, Wyswarowka, Żuczkowce

м-ко, Фельштин, сс. Андрійківці, Босівка Новосвітська, Босівка Тростянецька (Басівка), Буйволівці, Варівці, Верхівці, Вихватинці, Вишварівка (Гелетинці), Вовківці Вищі, Вовківці Нижчі, Волиця, Гелетинці, Доброгорща, Жучківці, Климківці, Коритна, Кудринці, Матвійківці, Москалівка, Мочулинці, Нафтулівка, Немиченці, Новий Світ, Олешківці, Павликівці, Райківці, Рижулинці, Розсоша, Тростянець, Хмелівка, Юридика Фельштинська та ін.

Księgi metrykalne znajdują się w Archiwach:

DAChmO – Państwowe Archiwum Obwodu Chmielnickiego

DAZhO - Państwowe Archiwum Obwodu Żytomireskiego

Spisy parafian:
1844:17-1-559
1856:17-1-561
 

Konwersje:

1905, 1907-1911:17-1-568
1912:17-2-192

Egzaminy przedślubne:
1830-1838: 685-3-33

Indeksy zapisów metrykalnych:

Geneteka

Metryki-Wolyń

Moja kolekcja kopii ksiąg metrykalnych