Parafia Humań - Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

rys. Napoleon Orda

Humań, miasto powiatowe gub. kijowskiej. Miejscowość ta pisze się dwojako Umań lub Humań. Pierwsza forma jest dawniejszą. H. położony pod 48 44 53 szer. półn. i 47 54 9 dług. wschod. , rozpościera się po obu brzegach rz. Umy czyli Umanki (...).  

Feliks Kazim. Potocki, podstoli kor. , wojew, sieradzki, potem krakowski, hetman polny, nareszcie wielki kor. , pan na Podhajcach i Krystynopolu, protoplasta dwóch linii t. zw. tulczyńskiej i wilanowskiej, umarł w 1702 r. Zostawił on trzech synów Stanisława, Michała i Józefa. Z tych właśnie Stanisław wojew. bełzki, w dziale z braćmi, wziął na schedę swoją Humańszczyznę, świeżo im w spadku po Kalinowskich przypadłą. Ale H. w tych czasach był miastem nikczemnem, bez ratusza, bez bram i bez kościoła ob. rzeź humańska Obraz Polaków i Polski t. XV, str. 103. Nowy dziedzic w krótkim czasie podniósł miasto, dawny zamek odnowił, kościołek postawił.  (...) Tymczasem plaga najazdów hajdamackich nie ustawała. Salezy Potocki utrzymywał też w Humaniu, nadworną milicyą, która, będąc pod wodzą dzielnego i energicznego człowieka Ortyńskiego, gdzie mogła i jak mogła grasujących poskramiała i znosiła rabusiów. Surowość atoli, z jaką Ortyński poskramiał ich, ściągnęła w 1749 r. napaść ich na Humań. Było to w dzień św. Stanisława Kostki, gdy w kościele farnym odpustowe obchodzono nabożeństwo. Hajdamacy, powziąwszy odzłapanego chłopa wiadomość, iż Ortyński znajduje się na plebanii, we sto koni wpadli do niej i nie zastawszy Ortyńskiego, tylko ks. Orklejskiego officyała bracł. z socyuszem i pleb. Staniszewskiego, zakłuli ich i probostwo spalili; następnie włamawszy się do kościoła, kielichy, patyny i inne ornamenta złupili; sam zaś kościół trzy razy słomą opasywali, lecz nie zgorzał; w końcu atakowali zamek, ale nic nie wskórawszy, ze złości kilka domów zapalili, i trzodę całego miasta i koni kilkadziesiąt zabra wszy, uszli. (...) Potocki wprowadził też do Humania oo. bazylianów; Mładanowicz dla nich cerkiew i klasztor zbudował. (...)  Ale w 1768 r. zaszedł tu pamiętny wypadek, który w kronice Humania krwawemi zapisał się głoskami. Wiadomo, iż w skutek związku barskiego, na Ukrainie w okolicy Śmiły i Żabotyna, intryga zadnieprska wywołała była straszny bunt chłopstwa. Z tych miejsc rozszerzył się on dalej. Owóż po dokonanych rzeziach w Śmile i Lisiance hajdamacy podążyli nareszcie ku Humaniowi, kędy cała szlachta z dóbr Potockiego zbiegła się była, jako do obronnego miejsca, i gdzie była milicya, którą Potocki zatrzymał, pomimo że wszystkie inne milicye pańskie na Ukrainie zaciągnięte były do konfederacyi. Na czele hajdamaków był Żeleźniak. Gdy się więc aż pod Sokołówkę zbliżyły zastępy ich, Gonta, setnik humański, podjął się traktowania z nimi jakoż rozstawiwszy w polu, dla zasłony miasta, pułk nadwornych kozaków, sam do Sokołówki się udał. Tymczasem Gonta miał na myśli zdradę, albowiem dowiedział się, że Mładanowicz listy Potockiego do niegoż pisane przejął był i zataił. W listach tych Potocki obiecywał Goncie darować dwie wioski, byleby H. obronił. Rządca zaś Humania te listy zataił był, bo sam chciał mieć jeno zasługę obrony miasta. Rozżalony Gonta postanowił się zemścić, a więc pod laskiem Grekowem, w obliczu całego miasta, łączy się z hersztem buntu Żeleźniakiem, i wraz z nim staje u bram miasta. Wtedy to dopiero Mładanowicz całą nierozmyślność postępku swego i trudność obrony spostrzega, ujmuje Gontę obietnicami Potockiego. Już za późno, Gonta odpowiedział. W mieście obsadzono jednak okopy, zwrócono działa przeciwko nieprzyjacielowi wszyscy z rozpaczy chcą się do ostatniego bronić. Dwa dni przechodzą na nieśmiałych harcach ze strony hajdamaków, gotowe działa trzymają ich w oddaleniu udają się więc do wybiegu. Gonta posyła do Mładanowicza, aby mu pozwolono wjechać do miasta dla rozmówienia się; pomimo oporu innych. Mładanowicz pod błahą obietnicą ocalenia życia i majątku mieszkańców, zezwala. Gonta wjeżdża, a jego towarzysze opanowują natychmiast bramy i pobliskie działa i ułatwiają szturm do miasta nawałowi tłuszczy hajdamackiej. Rozpoczyna się rzeź. Ginie sam Mładanowicz, Gorzeński i wielu innych. Kościół łaciński krwią zbroczony; ks. komendarz Wadowski w nim zamordowany. W cerkwi bazyliańskiej zginął też śmiercią męczeńską kapłan świętobliwego życia, ks. Kostecki. Szlachta też niemniej, studenci, żydzi srodze pozabijani. Liczba trupów z tymi, co z pobliskich miejsc kolije na stracenie przywiedli, do 15 tysięcy doszła. (...) W dawnych czasach, jak to widzieliśmy było w H. cerkwi dziewięć, ale z zagładą samego miasta w 1674 r. i one zniszczone zostały. Około 1768 stała tu cerkiew uniacka św. Mikołaja, w której Gonta przysięgę wierności uczynił, wyruszając przeciwko Żeleźniakowi, a potem zdradził. W czasie rzezi paroch tejże cerkwi ksiądz Wołkowyski nahajami po wszystkich częściach ciała bity i zamordowany Wypis z ksiąg grodz. wdztwa kijow. 1768 m. decembra 22. Klasztor zaś oo. bazylianów był w 1766 r. d. 7 lutego fundowany przez Fr. Sal. Potockiego. Mocą tej fundacyi tenże dziedzic nadał temuż zakonnemu zgromadzeniu plac w mieście dostateczny na pobudowanie cerkwi, szkół i rezydeacyi klasztornej; tudzież folwark na przedmieściu i wieś Gredzanówkę z monasterkiem Mańkowskim. Następnie Felicyan Wołodkowicz arcybiskup i metropolita, oraz sejm konstytucyą z 1768 r. tę fundacyą do nova radice potwierdził Vol. leg. . Bazylianie byli obowiązani odbywać misye o w dobrach Potockiego, przez kazania, katechizmy, nie mniej jak dwa razy na rok; chciano przez to lud umoralnić i nadać popęd do pobożności publicznej. Zakonników wszystkich powinno było być 14; w liczbie tej 4 misyonarzy i 4 profesorów. W zakonie bazylianów istniała szkolna komisya, która opiekowała się sumami i dochodami klasztornemi i pobudzała ku zaprowadzaniu szkół. Taż komisya wyniosła szkołę humańską na stopień zakładów liczących w sobie 6 klas. Prawidła dla szkół bazyliańskich były wyłożono na brzeskiej generalnej kapitule 1772 r. i tarakańskiej 1787 r. Jeszcze Mładanowicz podczas swoich rządów, dla bazylianów rezydencyą, przy niej cerkiew ze szkołami nakształt dworków, zbudował był. W każdym dworku było po dwie klasy. Szkoły, pielęgnowane przez bazylianów, w pierwszym roku przy rozpoczęciu swem miały już 150 uczniów. W liczbie pierwszych bazylianów do Humania przybyłych byli ks. Herakliusz Kostecki, rektor klasztoru i misyi, ks. Lewicki vicerektor, ks. Lachowski, ks. Zabaczyński, ks. Zahorowski. Pierwsza misy a w Humaniu była w 1766, trwała 3 tygodnie; druga tegoż roku w Ładyżynie, dziedzicznym Mniszcha; trzecia w Targowicy tegoż roku. Były też misye w 1767 r. w Sokołówce, w 1767 w Lisiance, w 1768 w Mańkówce i Humaniu; i tegoż roku ostatnich dni m. maja w Bukach; jedenaście dni trwała Ale tegoż jeszcze roku w m. czerwcu nastąpiła rzeź. Hajdamacy klasztor bazyliański ze wszystkiego obdarli, zakonników wymordowali; ks. Studnia klasztoru została przepełniona trupami studentów. Po rychłem atoli uspokojeniu tak zw. koliszczyzny, tegoż jeszcze roku znów się w Humaniu zgromadzili oo. bazylianie. Ks. Jerofeusz Korczyński w Szarogrodzie otrzymał obedyencyą na przełożonego; zebrawszy tych, co unieśli życie zpod noży hajdamackich, zaczął swój urząd od porządkowania zrujnowanego klasztoru i kaplicy. Na dzień Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi po raz pierwszy otworzone zostało solenne nabożeństwo; wprowadzono Najśw. Sakrament z Granowa; nie było bowiem w Humaniu od rzezi mszy św. i kapłana. W 1774 r. na początku roku szkolnego, t. j. w m. wrześniu szkoły humańskie zostały urządzone według przepisów komisyi edukacyjnej. Tegoż roku ks. Jakutowicz, wizytator szkół wdztw ruskich, przybył do Humania i przepisy komisyi edukacyjnej wprowadził. W 1784 r. murowaną cerkiew bazyliańską dotąd była kaplica ukończono Kroniczka bazyl. W 1794 r. atoli bazylianie zostali suprymowani; ale kiedy w 1795 r. Szczęsny Potocki powrócił z Hamburga, rektor Korczynski oddał mu papiery fundacyjne; w skutek czego Potocki zajął zaraz ich dobra, w klasztorze sam się z rodziną swoją umieścił, i w czasie pobytu w Humaniu pisał do Petersburga. Dobra bazylianów zostały przez dwa lata w posiadaniu Potockiego, aż za rezolucyą zostawującą zakon oddał je bazylianom zaraz z dwuletniemi dochodami. W 1812 r. był przełożonym szkoły ks, Aleks. Sienicki. Szkoła humańską szczyci się wydaniem Józ. Bohd. Zaleskiego, Sew. Goszczyńskiego i Mich. Grabowskiego.  (...) W 1831 r. klasztor i szkoły zostały zamknięte. Już za czasów Stanisława Potockiego, wojewody bełskiego, stanął był w Humaniu maluczki drewniany kościołek katolicki, pod wezw. św. Antoniego, mający trzy ołtarze, ale w czasie rzezi odarty brzydko, postać pustki przyjął. Podłogę z niego wyrzucono, ławki porąbano; środek rozkopany został jamą, w której szukano zakopanych pieniędzy Paweł Mładanowicz, str. 150. Po rzezi atoli odnowiony został i przetrwał aż do r. 1826, w którym dzisiejszy okazały murowany kościół został przez Aleksandra Potockiego dziedzica Humania, dokończony i tegoż roku benedykowany. W kościele tym, będącym pod wezw. Wniebowzięcia Najśw. Maryi, w wielkim ołtarzu jest krucyfiks Pana Jezusa Milityńskiego, cudami słynącego. Jest tu też obraz N. Maryi, pędzla Hadziewicza. Obok kościoła jest cmentarz dawniejszy z grobowcami dość okazałemi, między któremi jest grobowiec Dyzmy Bończy Tomaszewskiego, autora Jagiellonidy. Z fundacyi Aleks. hr. Potockiego kościół ten miał annuaty rocznej 400 złp. , zboża rozmaitego korcy 188, nadto logowaną sumę 2000 zł. przez Kwiatkiewicza r. 1804 d. 9 września. Parafia liczy 2000 parafian. Ma filie w Pieniążkowie i Zielonym Rogu, kaplice w Leszczynówco, Ryżawce, Szukajwodzie, Wierchniaczce. Dawniej były też kaplice w Oradówce, Sienicy i Podwysokiem. Cerkwie są w H. następne 1 Nikołajewski Sobor, zbudowany w 1812 r. ; 2 starotroicka murowana na przedmieściu, zbudowana w r. 1857; 3 Michajłowska z drzewa, przy niej szkoła duchowna parafialna murowana, postawiona w 1853 r. ; 4 Rożdestwa Bohorodiczna na przedmieściu Polanieckiem; 5 cerkiew szpitalna, mieszcząca się w zabudowaniach pobazyliańskich. (SGKP)

Parafia rzymsko katolicka pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Dekanat Umański

Powiat Umański, gubernia Kijowska

Parafia obejmowała :

Antonówka, Babany, Bespieczna, Biełaszki, Butwinówka, Chrystynówka, Czerpowody, Dawidówka, Dmitruszki, Dobra, Furmanka, Holakówka, Horodeckie, Hromy, Iwańki, Jahubiec, Koczubijówka, Kołodyste, Kopenkowata, Korzowa, Korzowy Kąt, Kożuchowka, Krasnopułka, Krasnostawka, Krzywiec, Kużmina, Legedzyna, Leszczynówka, Lewkówka, Lubaszówka, Łebedynka, Majdanieckie, Maksymówka, Mańkówka, Moszurów, Nebelówka, Nerubajka, Oksanina, Olszanka, Oradówka, Ositna, Pałaneczka, Pałanka, Perehonówka, Pieniążkowa, Podwysokie, Pohoriła, Połonoste, Popówka, Posuchówka, Potasz, Półkownicza, Prutyka, Rohi, Rohowa, Romanówka, Ropotucha, Rosochowatec, Rozszuszki, Ryzawka, Sinica, Słobudka, Swinarka, Syczówka, Szaryn, Szelpachówka, Szukajwody, Tabanowa, Talanki, Teklijówka, Tekucza, Tomaszówka, Tymoszówka, Uchoża, Umań, Werbowata, Werchniaczka, Wisznopoll, Wojtówka, Zajączkówka, Zielonków, Zielony Róg

Римсько-католицька церква Успіння Пресвятої Богородиці м. Умань Уманського повіту Київської губернії

м. Умань, м-ка Іваньки, Покотилове, Тернівка, сс.Ботвинівка, Вербувата, Верхнячка, Вишнопіль, Вільшанка, Голяківка, Городецьке, Зелений Ріг, Іванівка, Коржова, Косенівка, Гребля Кузьмина, Ліщинівка, Маньківка, Нерубайка, Оксанине, Островець, Пеніжкове, Перегонівка, Підвисоке, Рижавка, Рогова, Розсішки, Романівка, Росохватець, Синиця, Текуча, Томашівка, Харьківка, Хрестинівка, Чайківка, Шукайвода та ін.

Księgi metrykalne z parafii znajdują się w Archiwach:

1. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie (CDIAK)
2. Państwowe Archiwum Obwodu Winnickiego (DAWiO)
3. Państwowe Archiwum Obwodu Żytomierskiego (DAZhO)
4. Państwowe Archiwum Obwodu Chmielnickiego (DAChmO)
5. Państwowe Archiwum Obwodu Czerkaskiego (DACzerO)

Indeksy zapisów metrykalnych:

Geneteka

Metryki-Wolyń

Moja kolekcja kopii ksiąg metrykalnych