Satanów - Kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej

Satanów

Kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej

foto: Petro Vlasenko

Satanów, mko nad Zbruczem, stanowiącym granicę pomiędzy gub. podolską a Galicyą, pow. proskurowski, okr. poL, parafia, st. poczt. i sąd w miejscu, gm. Juryńce, o 60 w, od Kamieńca i Proskurowa a 30 w. od Wołoczysk st. dr. żel. i telegr. . Mko leży w dolinie, okolone zewsząd wzgórzami okrytemi lasem i otoczone przedmieściami i sadami. Ma 454 dm. , po większej części drewnianych 157 na prawie własności i 297 na prawach czynszowych, 3042 mk. , w tej liczbie 1815 żydów, 2 cerkwie murowane w mieście i 3 na przedmieściach, kośc. par. katol. , kapl. cmentarna, synagoga ze wspaniałem plaskiem sklepieniem, nakształt baszty, 7 domów modlitwy żydowskich; zarząd policyjny stan dla gmin Juryńce i Sarnów, sąd pokoju, inkwirent sądowy, szkoła ludowa jednoklasowa, st. poczt. , punkt przechodni pograniczny, przez który w 1876 r. wywieziono zboża za 52, 521 rs. Znajduje się tu apteka, 2 lekarzy, 100 rzemieślników, 81 sklepów, 2 młyny, browar, gorzelnia obecnie nieczynna, garbarnia, cegielnia. W mieście odbywa się 9 jarmarków dorocznie oraz 26 targów. Ziemi dworskiej w całym kluczu Satanowskim jest 5464 dzies. Mieszkańcy zajmują się szyciem kożuchów i wyprawą skór. Miasteczko całe opasane było murem i wałami, które w części się zachowały; zamek miał kształt twierdzy. Przed bramą Grodecką stoi na słupie murowana figura Pana Jezusa płaczącego nad Jerozolimą, a w samem mieście blisko kościoła statua N. M. P. na ciosowej kolumnie 12 stóp wysokiej, z różnemi nieczytelnemi dziś napisami, oprócz wyrazów u góry Culpae non pietatis opus i roku 1744. Podług Marczyńskiego w magistracie tutejszym przechowywały się akta miejskie i dwa miecze do wymiaru sprawiedliwości, jeden dla chrze. drugi dla żydów, zwany koszernym; scian, obecnie niema tu ich jednak. (…) Kościół par. katol. p. w. św. Trójcy, wymurowany w gotyckim stylu, na miejscu dawnego drewnianego, wzniesionego jeszcze w 1581 r. przez Kostków podług Marczyńskiego, i przez nich hojnie uposażonego. Par. katol. , dekanatu proskurowskiego, ma 4932 wiernych, w następujących miejscowościach 8. , Aleksandrówka, Bębnówka, Bohosłówka, Borszczówka, Horbanówka, Iwańkowce, Juryńce, Kręciłów, Księżówka, Kurówka, Martynkowce, Pokrówka, Radkowioa, Satanówka, Spasówką, Turczyńce, Wierzchowce Zwierzchowce, Wojtowin, Zabielany i Żaglówka. (…) Katarzyna Sieniawska energicznie zajęła się podźwignięciem majętności swoich, zniszczonych przez Tatarów. Ona to kościół wybudowany przez Kostków i szpital znacznemi funduszami opatrzyła i miastu na zamku brzeżańskim dnia 30 marca 1641 r. takowy udzieliła przywilej Ponieważ wszystkie rzeczy, jako porządkiem w swej całości zatrzymane bywają, tak też bez niego odmianie podledz i upadać muszą przeto i ja, chcąc miasto moje dziedziczne we wszelakim porządku zachować, i żeby mieszkańcy i obywatele tameczni, w prawach i wolnościach swoich żyjąc, byli w nich zatrzymani, za prośbą ich usilną, którą do mnie wnieśli, skłoniłam się do tego widąc rzecz słuszną i do zachowania całości ich potrzebną, abym im pozwoliła, jakoż niniejszym przywilejem pozwalam i potomkom ich wiecznemi czasy, aby się prawem magdeb. sądzili, i wszystkie sprawy także i porządek prawem mageburskiem, zwyczajem innych miast w koronie polskiej odprawowali jednakże prawu memu dziedzicznemu i potomkom moim nie derogując. Sądy jednak sposobem takim odprawiać się mają, najprzód u wójta, który z ramienia mego i potomków moich podany będzie, stamtąd u sądu radzieckiego, a potem w zamku u namiestnika mego Satanowskiego, skąd apelacya do mnie i potomków moich ma we wszystkich sprawach być, dla otrzymania ostatniego dekretu itd. W dalszym ciągu potwierdza jarmarki nadane przez Zygm. Augusta, nakazuje opatrywać wały około miasta, dawać straż do zamku, jako w mieście na inkursye nieprzyjaciół krzyża św. wystawionem i armatę zwyczajną, to jest hakownice, szmigownice, prochy i ołów dostarczać, nakoniec ustanawia wszelkie powinności i podatki. (…) Córka Czartoryskich Elżbieta Lubomirska wzięła majętność tę w posagu i oddała córce swej Aleksandrze Stanisławowej Potockiej, po niej odziedziczyła ks. Romanowa Sanguszkowa, ta zaś przekazała córce swej a dzisiejszej właścicielce Maryi Potockiej, żonie b. namiestnika Galicyi hr. Alfreda Potockiego. W skutek przeprowadzenia granicy od Galicyi, miasto zaczęło upadać. Była tu dawniej przez pewien czas komora pograniczna, obecnie zniesiona. Ks. Roman Sanguszko utrzymywał tu liczne stado koni arabskich. O 2 w. na płd. od S. , nad Zbruczem, znajduje się monaster męzki p. w. św. Trójcy, niewiadomo kiedy założony. Istniał on już w 1600 r. ; w 1707 r. przeszedł we władanie unitów a po 1793 roku przywrócony został prawosławnym. Jeden z unickich igumenów, zarządzających monastrem Satanowskim, Modest Silnicki w 1770 r. począł pisać pamiętnik o przeszłości monasteru, który następcy jego doprowadzili do 1793 r. Pamiętnik ten, znajdujący się obecnie w bibliotece Ossolińskich we Lwowie Nr. 2106, pisany po polsku, złożony jest z 56 arkuszy in fol. i nosi tytuł Xięga historyi monasteru Satanowskiego, zakonu św. Bazylego w prowincyi Ruskiej r. 1770 die 5 miesiąca czerwca sporządzona. Do księgi tej dołączono 17 arkuszy cyrkularzy i rozporządzeń prowincyałów. Prof. uniwersytetu kijowskiego Wł. Antonowicz podał streszczenie tych pamiętników, najprzód w artykule pomieszczonym w Kijewakoj Starinie 1882 r. , luty a następnie w Monografiach do historyi zachodniej i płd. zachodniej Rusi Kijów 1885, t. I, 345 351. Z artykułu tego przytaczaliby ciekawsze szczegóły W 1770 r. niektórzy mnisi pamiętali jeszcze, że u podnóża góry, na której stoi teraźniejszy monaster, był drewniany kościół, rozebrany w 1774 r. z przyczyny starości; na wieży jego oznaczony był rok 1600; po nim pozostały podziemia wyżłobione w skale. W czasie panowania w S. Turków 1672 1699 monaster istniał ciągle; z tych czasów mnisi pamiętali igumena Izaaka Rudyka zm. w 1701; w 70 lat później pokazywali jabłoń przez niego zasadzoną. Następcą jego był Sylwester, który utonął w Zbruczu, o czem świadczył napis na krzyżu kamiennym, postawionym na jego mogile w ogrodzie klasztornym. Po jego śmierci klasztor przeszedł we władanie unitów, pierwszym igumenem których był Bartłomiej Chołodziński. W czasie napadu Tatarów o. Bartłomiej był ściętym w cerkwi, w czasie odprawiania nabożeństwa. Za jego rządów Piotr W. , wracając z nad Prutu, bawił przez kilka dni w S. u hetmana Adama Sieniawskiego, przyczem zwiedził monaster, powitany mową przez jeromonacha Józefa Czyżewskiego. Czyżewski znany był jako wyborny kaznodzieja, w skutek czego miał wielkie wpływy u hetmana, od którego otrzymał dla klasztoru ogród i do 200 dz. ziemi, a także wolny wręb w lasach dworskich. Następnie pamiętniki wspominają 4 igumenów Leona Ordyńskiego, Mojżesza Stopczańskiego, Dobrzańskiego i Dyonizego Wiszniewskiego, nie podając żadnych prawie szczegółów. Od 1732 do 1762 r. igumenem był Waarłam Sawicki, człowiek czynny, energiczny; on to z zebranych ofiar wymurował teraźniejszą cerkiew, ukończoną w 1774 r. , a następnie postawił dwupiętrowy budynek na klasztor. Po przeniesieniu Sawickiego do Uniewa, nastąpił po nim Bonifacy Rychłowski 1762 1765, lecz w 1765 r. znowu wrócił Sawicki i tu zmarł w 1766 r. Następcą jego był Modest Silnicki 1766 1771, który zebrał powyższe wiadomości i zaczął pisać pamiętnik. Przy nim Mikołaj Potocki, ststa kaniowski, ofiarował na klasztor 30, 000 złp. Wspomina on o dżumie silnie grasującej nu Podolu w r. 1770, ofiarą której padło 6 mnichów i do 150 włościan należących do klasztoru. Po przeniesieniu Silnickiego do Kamieńca, igumenem był Anatol Wodliński 1771 1772, który drobiazgowo zapisywał ofiary na klasztor i rozporządzenia prowincyała. Po nim był igumenem. Konstanty Ułasewicz od 1772 1775, przeniesiony do Lublina, a na jego miejsce naznaczony Leon Zasławski 1776 1777. Przy nim klasztor Satanowski przeznaczono na więzienie dla mnichów, skazanych na dożywotnio odosobnienie. Kopię powyższego rozporządzenia igamen wniósł do pamiętnika, w którym znajduje się szczegółowy opis celi przeznaczonej dla mnicha skazanego na zamu rowanie. Cela wkrótce została zajęta przez jeromonacha Filimona Wituszyńskiego, zbiega z klasztoru, skazanego na dożywotnie więzienie. D. 12 paźdz. był on wprowadzony do celi, według instrukcyi, po odbytem pogrzebowem nabożeństwie i żywcem zamurowany; zostawiono tylko mały otwór, przez który otrzymywał pokarm, spowiadał się i komunikował. W następnych latach nie ma żadnej o nim wzmianki w pamiętnikach. Po Zasławskim nastąpił Ambroży Gnatowicz 17771785. Wspomina on o zawaleniu się wieży klasztornej; o sprawieniu srebrnej sukni na obraz; o odlaniu dzwonu 38 1 2 pudów ważącego, przez Bazylego Ostrowskiego z Czarnego Ostrowia; o dżumie i szarańczy w 1782 r. ; o wizycie Stanisława Augusta w Wiszniowcu; na koniec o śmierci Mikołaja Potockiego, znanego awanturnika, a dobrodzieja klasztorów unickich. Po przeniesieniu Gnatowskiego do Milcza nastąpił Ipacius Kuchalski 1785 1788. Z jego czasów jest wzmianka o śmierci generała zakonu bazylianów Józefa Morgulca 1786 i o wzięciu Chocima przez wojska austryackie i ruskie. W końcu jowialny mnich zamieszcza dwuwiersz Dzban gdy wypił wieczorem, rano bolał Janek; Wolałby sto wieczorów, niźli jeden ranek. Mihi hoc aplicui p. Hipatius Kuchalski. Następca jego Onufry Tuczański 1789 1793 notuje, że kapitan wojsk ruskich Hin, odbierał przysięgę od mnichów na wierność cesarzowej Katarzynie, a 16 lipca naznaczony nowy igumen Benedykt Oraczewski, przy którym kończą się pamiętniki. (SGKP)

MIEJSCOWOŚCI:

Aleksandrówka, Bębnówka, Bohosłówka, Borszczowka, Horbanówka, Iwankowce, Jurzyńce, Kręciłow, Księżuwka, Kurówka, Martyńkowce, Pokrówka, Radkowica, Satanów, Satanówka, Spasówka, Turczyńce, Wajtowina, Zwierzchowce, Żaglowka

м-ко, Сатанів, сс. Богослівка, Борщівка, Бубнівка, Війтовина, Жаглівка (Шалівка), Зверхівці, Іванківці, Курівка, Липівка, Мартинківці, Олександрівка, Покровка, Радківці, Сатанівка, Слобідка Сатанівська, Спасівка, Турчінці, Христівка, Юридика Сатанівська (Ксьондзівка), Юринці та ін.

Księgi metrykalne znajdują się w Archiwach:

DAChmO – Państwowe Archiwum Obwodu Chmielnickiego

DAZhO - Państwowe Archiwum Obwodu Żytomireskiego

Opisanie Kościoła:

1804-1805, 1817: 17-1-398

Indeksy zapisów metrykalnych:

Geneteka

Metryki-Wolyń

Moja kolekcja kopii ksiąg metrykalnych